The Big O: Roy Orbison twintig jaar dood

Op 6 december 1988 - vandaag exact twintig jaar geleden - bracht Roy Orbison een bezoek aan zijn moeder in Hendersonville, Texas. Hij had met de supergroup The Traveling Wilburys juist een succesvolle comeback gemaakt. Deze samenwerking met Bob Dylan, George Harrison, Jeff Lynne en Tom Petty had hem na een pittige tijd weer in het centrum van de aandacht geplaatst. Roy Orbison voelde zich goed, zag de toekomst eindelijk weer zonnig in, zo had hij twee dagen eerder verklaard in een interview met Glen Weber. Het noodlot besliste anders. Die zesde december overleed Roy Orbison, 52 jaar oud, aan een hartaanval.

I

Een artiest of een lied kan indruk maken door de muziek of door de tekst. Een derde, vaak onderbelichte, mogelijkheid is de stem van de artiest. Mijn eerste kennismaking met Roy Orbison vond plaats toen ik een jaar of veertien, vijftien was. Op televisie verscheen meerdere malen per dag een advertentie van TimeLife Music voor een verzamelbox van ene Roy Orbison. Sommige liedjes waren bekende klassiekers, de meeste hoorde ik voor het eerst. Wat me vooral opviel was de bijzondere stem van Orbison. Een warm, authentiek stemgeluid van een niveau dat ik nog niet eerder ervaren had. 'Only the Lonely' maakte veel indruk en het nummer waarmee de reclame opende, 'She's a Mystery to Me', bleef dagenlang in mijn hoofd spelen.

Ik wilde meer horen van deze Roy Orbison en ging op zoek naar muziek, eerst al downloadende, later door enkele compilatiealbums aan te schaffen. In die tijd begon ik meer en meer mijn interesse te verleggen naar muziek uit vroeger tijden en Roy Orbison was daarvan de eerste en de belangrijkste vertegenwoordiger. Langzaamaan kwam ik ook meer te weten over de status van Orbison in de publieke opinie en dat deed me toch wel enigszins terugschrikken. Roy Orbison was toch vooral een kitscherige artiest naar wiens muziek alleen tokkies nog luisterden. Een tijdlang was ik geïmponeerd door deze typering.

De kennismaking met de meningen van toonaangevende bladen en websites en een groeiende kennis van de popmuziekgeschiedenis deden me echter weer terugkeren bij 'The Big O'. Het vigerende beeld van Roy Orbison berust op een combinatie van hardnekkige misverstanden en een groot gebrek aan (cultuur)historisch besef.

II

Roy Orbison, op 23 april 1936 in Vernon, Texas geboren als zoon van Orbie Lee Orbison en Nadine Shults, staat aan de wieg van de definitieve doorbraak van de popmuziek. In het gezelschap van pioniers als Jerry Lee Lewis, Gene Pitney, Elvis Presley, Del Shannon en Buddy Holly plaveide hij de weg voor de Beatles en de Beach Boys. Roy Orbison groeide op in het desolate stadje Wink, enkele jaren geleden nog op schitterende wijze geportretteerd door Boudwijn Büch. In Wink richtte Orbison met enkele vrienden The Wink Westerners op. Op lokale zenders werd regelmatig aandacht aan de groep besteed. Het was Johnny Cash die Orbison adviseerde contact op te nemen met Sam Phillips van Sun Records.

In juni 1956 scoorde Orbison bij Sun een bescheiden hitje met 'Ooby Dooby'. De verlegen Orbison had niet de looks van Shannon of het charisma van Presley, niet de swing van Lewis of de belofte van Holly. Zijn mollige lijf en enorme bril (zijn zicht ging al op jonge leeftijd hard achteruit) maakte hij daarom ondergeschikt aan zijn talenten als zanger en songwriter. De definitieve doorbraak hing samen met de introductie van een nieuw genre: de theatrale rockballad. 'Only the Lonely' kwam uit in 1960 en werd een enorm succes. In de Verenigde Staten stond het binnen no time op 2, in Engeland zelfs op 1.

De gouden jaren bestreken de eerste helft van de jaren zestig. Tussen 1960 en 1965 scoorde Orbison vijftien Top 40-noteringen in Amerika. Ook in Nederland werd hij groot, onder meer door een live op tv uitgezonden optreden met een piepjonge Jos Brink als presentator. In de allereerste aflevering van de officiële Nederlandse top 40 (2 februari 1965) vinden we 'Oh, Pretty Woman' op nummer 3 terug. 'I Feel Fine' van de Beatles was de eerste nummer 1.

Eind jaren zestig belandde eerst zijn carrière en vervolgens zijn persoonlijke leven in een donkerzwart gat. Nieuwe hits bleven uit, een uitstapje naar het acteren mislukte. In 1966 kwam zijn vrouw Claudette om het leven bij een motorongeluk. Een paar jaar later vloog zijn huis in brand. Twee van zijn zoons verloren jammerlijk hun leven in de vlammenzee. De jaren zeventig stonden geheel in het teken van rouw en het zoeken naar nieuwe levensvervulling.

In de jaren tachtig was de tijd rijp voor een doorstart. Enkele speelfilms brachten Orbisons oude werk weer onder de aandacht en in samenwerking met producer T-Bone Burnett vervaardigde hij een album met remakes van de oude nummers. Het prachtproject met de Wilburys leidde tot een nieuwe soloalbum. Mystery Girl, met daarop de hit 'You Got It' zou een enorm succes worden in 1989. Roy Orbison maakte het niet meer mee.

III

Het allervroegste werk van Orbison maakt indruk door het harmonische samengaan van onschuldige standaarmelodieën en het doorvoelde stemgeluid van Orbison. 'Paper Boy' en 'Only the Lonely' zijn aanstekelijk wat dat betreft. Bekendste nummer is waarschijnlijk 'Oh, Pretty Woman', en dan vooral door de film met Julia Roberts en Richard Gere. In dit lied is het best de combinatie van rock 'n roll en op de zang gefocuste rockballad waar te nemen. De rockende kant van Orbison komt tot uiting in swingende up-tempo als 'Mean Woman Blues' en 'Dream Baby' en het iets minder swingende maar toch zeer onderhoudende 'Working for the Man'. Bekendste ballad is 'Crying'. De soloversie is schitterend, de mierzoete versie met k.d. lang is net iets té melodramatisch.

Over de unieke stem van Roy Orbison is veel geschreven. Allmusic vergelijkt hem ergens met de grote operazanger Enrico Caruso. Die vergelijking is nog niet zo gek. Orbison had namelijk de macht vanuit het niets enorm hoog in te zetten om met rake trillers een lied naar een indrukwekkende climax te tillen. Schoolvoorbeelden daarvan zijn 'In Dreams' en 'Running Scared', dat vooral live een genot is om naar te luisteren.

Twee minder bekende nummers bewijzen m.i. de vocale uitmuntendheid van Orbison. 'Goodnight' verandert maar liefst vijf keer significant van melodie, tempo, toon e.d. Vijf keer schakelt Orbison moeiteloos over. Een opname van onschatbare waarde is die van een live-uitzending van Britain ITV in 1964. Roy Orbison zingt daar het kerstlied 'Pretty Paper'. Zijn inleidende praatje is ingetogen en warm en dan schakelt hij plotseling in één adem over van praten naar zingen. Briljant.

Het stemgeluid van Roy Orbison is van een ongekende schoonheid. Het heeft het vermogen door te dringen tot in diepe, onvermoede lagen van de ziel. Emoties worden direct, zonder omhaal en op onbetwist authentieke wijze aangesproken. Er was niemand voor hem en er was niemand na hem die ook maar in de buurt wist te komen van de kracht en het gevoel van Orbisons stem. Hij was uniek en raakt aan het mysterie en aan het onvervulde. Een zachte, warme, zoetgevooisde stem. Bescheiden, maar toch peilloos diep.

IV

Dat Roy Orbison geen Frans Bauer avant la lettre is, bewijst de waardering van pers en vakgenoten. In de befaamde lijst met de 100 beste zangers allertijden van het gezaghebbende muziektijdschrift Rolling Stone staat hij op de 13de plaats. Vier liedjes figureren in de lijst van de 500 beste songs: 'Crying' (69), 'Oh, Pretty Woman' (222), 'Only the Lonely' (232) en 'In Dreams' (312).

Misschien wel belangrijker zijn de confidenties en eerbewijzen van andere muzikanten. De Beatles beschouwden Roy Orbison als een van hun grote voorbeelden en nodigden hem uit om in 1963 door Groot-Brittannië te touren. John Lennon bekende dat Orbisons muzikale oeuvre het ideaaltype was voor het eerste Beatleslied 'Please Please Me' (1963).

De verklaring van Jeff Lynne deed mij erg denken aan mijn eigen kennismaking met Orbison: "First thing I ever heard of Roy's was Only the Lonely. I was probably 13 or 14. I remember it giving me goose bumps, it was so different. I finally got a tape with all of his songs and played it for life five years nonstop." Ook in Bruce Springsteens jongere jaren was Orbison prominent aanwezig: "I always rememeber layin' in bed and right at the end of It's Over, when he hits that note when it sounds like the world's going to end, I'd be laying there promising myself that I was never going to go outside again and never going to talk to another woman. Right about that time my needle would slip back to the first cut and I'd hear... the opening riff to Oh, Pretty Woman: 'I don't believe you/You're not the truth/No one could look as good as you.' And that was when I understood."

Het lange 'She's a Mystery to Me' bleek geschreven te zijn door Bono en The Edge. Bono vertelt een prachtige anekdote die een treffend portret schetst van zowel Orbisons persoonlijkheid als van zijn bijzondere stem: "He was a bit of a magician. He was as gentle and wise and mysterious as his voice. I felt completely out of my depth writing a song for him. When he went to sing the song in the studio, I stood beside him and sang with him. He didn't seem to be singing. So I thought, 'He'll sing it the next take. He's just reading the words.' And then we went in to listen to the take and there was this voice, which was the loudest whisper I've ever heard. He had been singing it. But he hardly moved his lips. And the voice was louder than the band in it's own way. I don't know how he did that. It was like sleight of hand."

Nog andere eerbewijzen die de moeite waard zijn: Brian Eno: "One of the truly original songwriters and genuine soul singer." Tom Waits: "Roy Orbison's songs were not so much about dreams as like dreams." George Harrison: "Roy's voice just came through the radio and touched part of you that other people's didn't reach." Bob Dylan: "Roy was an opera singer. He had the greatest voice." Mick Jagger: "From watching Roy, I learned how to sing a dramatic ballad."

V

Roy Orbison had een moeilijke jeugd en verloor veel naasten tijdens zijn korte leven. Zijn zwarte kleding en donkere bril hebben ook bijgedragen aan zijn imago van een getourmenteerde eenzame ziel. Zelf stelt hij dat beeld enigszins bij: "Only the Lonely was the first hit and that was an incredibly sad song. It's synonymous with my name now. People obviously assume that my life is like that song, which isn't really true at all. For the most part it's been a glorious life."

Net als zoveel andere grootheden uit de vroege jaren van de popmuziek is Roy Orbison tegenwoordig grotendeels vergeten. De mensen die met zijn muziek opgegroeid zijn, sterven langzaam uit en van de jeugd mag niet verwacht worden dat zij de "the best pop singer of the sixties" (Allmusic) zullen leren waarderen. Slechts enkelen - waaronder ikzelf - zullen zich aan zijn goddelijke stem blijven overgeven. Heimelijk, ingetogen, bescheiden. Zoals Roy Orbison ook zelf was: "People used to ask me how I wanted to be remembered and I'd tell them that if I'm just remembered, that'll be OK by me."