Een rubriek over de zin en onzin van spreekwoorden, uitdrukkingen en zegswijzen in het hedendaagse tijdperk.'Beledigende opmerkingen krijg je naar je hoofd geslingerd: "je mag er nog best wezen" - Hoezo? Als je minder mooi was geweest, had je dan op moeten flikkeren of zo?!' (Th.Maassen)
1.Op het scherp(st) van de snede
Sommige uitdrukkingen gaan op den duur zo raar klinken dat ze vanzelf een kleine verandering ondergaan. Zo bestaat er in de Nederlandse taal een uitdrukking: op het scherp van de snede, die haast onmerkbaar is veranderd in op het scherpst van de snede. In de originele uitdrukking verwijst 'scherp' naar de scherpe kant van een mes of soortgelijk wapen. Deze term is echter geleidelijk aan verdwenen uit het collectief geheugen van de hedendaagse taalgebruiker. Een verandering van 'scherp' naar 'scherpst' ligt dan meer voor de hand. De 'snede' wordt dan opgevat als de scherpe kant van een mes, en met 'scherpst' kan dan de overtreffende trap benadrukt worden. Google leert dat '"op het scherp van de snede"' 1770 keer voorkomt en '"op het scherpst van de snede"' 3300 keer, al bijna twee keer zoveel dus.
2.Het vuur (na) aan de schenen leggen
Een ander voorbeeld van een met de tijd gewijzigde uitdrukking is iemand het vuur na aan de schenen leggen. In dit geval is er echter geen sprake van een toevoeging, maar van slijtage. Het woordje 'na' wordt tegenwoordig als afwijkend ervaren en verdwijnt dan ook steeds meer wanneer deze uitdrukking gebezigd wordt. Vermoedelijk is 'na' een verkorte vorm van 'nader', van 'dichtbij' dus, en wordt ermee bedoeld dat in de Middeleeuwen potentiële misdadigers met hun blote benen vlak bij het vuur werden gezet om zo - wanneer de marteling haar werk begon te doen - een bekentenis af te dwingen. Google leert dat '"vuur na aan de schenen"' nog slechts 884 keer voorkomt, terwijl de variant '"vuur aan de schenen"' maar liefst 5640 hits oplevert.
3.Men moet geen slapende katten wakker maken
Huh? Het moet toch zijn: men moet geen slapende honden wakker maken? Inderdaad, de bovenstaande variant is een vrije vertaling van de Franse variant van dit spreekwoord. Bestudering van Franse spreekwoorden leert dat de Fransen opvallend vaak de kat noemen waar wij Nederlanders het over anderde dieren plegen te hebben. Il ne faut pas réveiller le chat qui dort is daar een voorbeeld van. Ook: Avoir un chat dans la gorge: een kikker in de keel hebben. En: Chat échaudé craint l'eau froide: een ezel stoot zich (in 't gemeen) geen tweemaal aan dezelfde steen. (NB nog zo'n voorbeeld van slijtage: 'in 't gemeen' is ouderwets en wordt steeds vaker weggelaten). Letterlijk betekent de Franse variant overigens 'Een met heet water overgoten kat vreest koud water'...
4.Het hemd is nader dan de rok
Laatst hoorde ik een verslaggever de bovenstaande uitdrukking veelvuldig bezigen tijdens een item over de Amerikaanse presidentsverkiezingen. De correspondent bevond zich in een blanke middenklassewijk en besprak de onderbuikgevoelens die een beslissende rol kunnen gaan spelen bij de uiteindelijke uitslag. Het hemd is nader dan de rok betekent: familie heeft een streepje vóór. De verslaggever wilde duidelijk maken dat raciale gevoelens nog steeds zeer belangrijk zijn in de Verenigde Staten. Hij vond het klaarblijkelijk te banaal of te ordinair om simpelweg te zeggen: zwarten zullen als het erop aankomt op de zwarte Obama stemmen en blanken op de blanke McCain, en daarom bediende hij zich telkens van het hemd is nader dan de rok. Ik vind het overigens een devaluatie van Amerika dat in dit 'verlichte' land de huidskleur van de kandidaten nog zo'n issue is.
5.Je maakt van de hoofdpiet toch ook geen Sinterklaas
Deze pseudo-uitdrukking herinner ik me uit het cabaret van Kopspijkers. Na deze uitroep moest Dick Advocaat ten tonele verschijnen. Dickie had achter de coulissen echter van beurt gewisseld met Willem-Alexander en daarom veranderde Sinterklaas als metafoor voor bondscoach van Oranje plotseling in metafoor voor koning der Nederlanden. Willem-Alexander bereidt zich in alle rust voor op de troonbestijging (ik zeg: 2010), Sinterklaas bereidt zich voor op de intocht. Gisteren vierde hij alvast een bescheiden succesje door tot Grootste Nederlandse Traditie te worden gekozen. Ik lees hierin - naast een eerbetoon aan hét symbool voor de onschuldige kindertijd - ook een stilzwijgend protest tegen de - in de woorden van Bas Heijne - 'querulanten van het antiracisme' met hun 'jaarlijkse verontwaardigde ingezonden stukken tegen Zwarte Piet.' Die ingezonden brieven... Een typisch geval van een probleem benoemen dat er voor het benoemd werd niet was.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten