Vrijdenken in tijden van polarisatie

Bas Heijne signaleerde in zijn nieuwjaarsessay in NRC Handelsblad een verandering in de betekenis van het begrip 'zwijgende meerderheid': 'Vroeger stond dat begrip voor de niet uitgesproken, sluimerende onvrede, inmiddels is het andersom: het staat voor de stille redelijkheid van de meeste mensen, die in het gekrakeel niet langer gehoord lijken te worden, die geheel en al buiten beeld zijn geraakt door alle polarisatie van posities, of het nu gaat om Europa, de vluchtelingencrisis, of de plaats van de islam in het westen.'
   De vluchtelingencrisis is het pregnantste voorbeeld. Wilders wil de grenzen dicht en azc's hermetisch afsluiten, Samsom probeert hem de loef af te steken qua dogmatische tunnelvisie door doodleuk te verkondigen dat er gerust 200.000 asielzoekers bij kunnen. Een stad ter grootte van Almere of Groningen.

   Theodor Holman noemde zulke ondoordachte spierballentaal in Het Parool 'morele gemakzucht'. Zowel de rabiate tegenstanders als de fervente voorstanders maken zich er schuldig aan. De voor de hand liggende tussenpositie - 'de Paul Schefferdoctrine' - gaat echter ook niet vrijuit, meent Holman: 'Een beetje van dit en een beetje van dat. Dat is het in Nederland populaire poldermoralisme. Poldermoralisme is de uitkomst van twee gemakzuchtige vormen van moraliteit.'

   Dat van dat polderen is misschien waar, maar er is toch ook een andere middenpositie mogelijk: niet polderen maar vrijdenken. Vrijdenken is autonoom denken en oordelen, los van welk ideologisch keurslijf dan ook. Het wordt vaak aan atheïsme gekoppeld, maar belangrijker is onafhankelijkheid van politieke en culturele ideologische dogma's. Politieke correctheid is het meest verwoestende ideologische dogma van deze tijd.
   Vrijdenken is je verstand gebruiken, niet in de laatste plaats je gezonde verstand, en je ogen en oren open houden voor de tekenen des tijds, maar niet zonder je emoties en die van anderen eerst door het filter van je ratio laten gaan. Velen verwarren het met opportunisme, maar het is in feite een niet aflatende waakzaamheid voor intellectuele luiheid.
   De vrijdenker is in het publieke debat vogelvrij, want hij vangt de klappen geregeld van twee kanten: voor ideologisch links is hij al gauw 'rechts' - een populist of, voor regressief links, een racist of islamofoob; voor ideologisch rechts is hij al gauw 'links' - een wegkijker of, voor rationeel rechts, een Gutmensch.

  Martin Sommer van de Volkskrant is een goed voorbeeld. Een columnist die nimmer vooringenomen naar de actualiteit kijkt maar de geest vrij laat waaien. Met als gevolg dat GroenLinks ging klagen bij de hoofdredactie toen hij een kritische column over het gebrek aan een realistische visie op asielbeleid schreef, en dat GeenStijl los op hem ging toen hij zich in een column over het associatieverdragreferendum voor een ja-stem uitsprak.
   Joost Zwagerman moest ooit weg bij NRC Handelsblad omdat zijn stukken te 'rechts' zouden zijn voor het elitair-linkse avondblad. Marcel Duyvestijn werd aan de dijk gezet bij het deftig-rechtse Elsevier omdat het allemaal niet rechts genoeg was. De waarheid was dat beiden zich niet voor ideologische karretjes lieten spannen.
   Het diffameren van Wierd Duk en Sywert van Lienden, twee commentatoren die veel zijn maar zeker niet rechts, is het jongste onsmakelijke voorbeeld. Ronduit ranzig werd het soms de voorbije week.

   Duk, Duitslandcorrespondent, berichtte als eerste en lang als enige over de gebeurtenissen in Keulen, voorspelde dat er zich een politieke aardverschuiving bij de oosterburen zou voltrekken, waarschuwde voor 'doorslaan naar de andere kant' en voorzag alles van de noodzakelijke nuance en achtergronden. Telkens met relevante citaten en linkjes naar zijn bronnen. Maar het leed was al geschied, Duk was de brenger van het onwelgevallige nieuws en daar moest hij kennelijk voor gestraft worden.

   Van Lienden sprak op tv over de neiging van journalisten en commentatoren om objectieve berichtgeving ondergeschikt te maken aan ideologische agenda's en aan cover-ups en zelfcensuur te doen. Hij maakte echter één stomme fout: hij verwees naar de oververtegenwoordiging van allochtonen bij zedendelicten, maar overdreef die schromelijk door abusievelijk de verkeerde cijfers te noemen. Het punt zelf bleef overeind, maar wederom: het kwaad was geschied; Joop haalde er zelfs een antisemitische Stürmer-cartoon bij.
   Een zorgelijke ontwikkeling. De zwijgende meerderheid van de stille redelijkheid heeft het volgens Heijne steeds lastiger om gehoord te worden. De schaarse vrijdenkers zijn onmisbare informatiebronnen en spreekbuizen. Maar wanneer het hen door laster en framing steeds moeilijker wordt gemaakt om als zodanig te blijven fungeren, dan zal die redelijke meerderheid uiteindelijk een minderheid worden.