De eenmaligheid van het leven

De mens is veroordeeld tot eenmaligheid. Alles wat in zijn korte leven gebeurt, gebeurt voor het eerst, hoe repetitief het soms ook mag lijken. De eenmaligheid van het leven is inherent aan de macht van de tijd. Leven is voortgaan aan de leiband van de gestaag doordenderende tijd. Ook ruimte schijnt overigens een rol te spelen. Volgens de snaartheorie is onze wereld er slechts een uit een oneindige hoeveelheid parallelle universa. We zitten gevangen in tijd en ruimte.

De eenmaligheid degradeert ieders leven in feite tot een stuntelig probeersel. Milan Kundera heeft dat prachtig inzichtelijk gemaakt in zijn klassieker De ondraaglijke lichtheid van het bestaan. Leven is slechts een ruwe schets, een repetitie zonder dat er een opvoering op volgt.

We maken in onze tijd op Aarde talloze kleine en grote keuzes. Die zijn in zekere zin alle arbitrair: "Een mens kan nooit weten wat hij wil, omdat hij maar één leven heeft dat hij niet aan zijn voorgaande levens kan toetsen, noch in zijn volgende levens kan herstellen." Er is geen standaard, geen vergelijkingsmateriaal: "Er bestaat geen mogelijkheid om na te gaan welke beslissing beter is, want er is geen vergelijking."

Die wetenschap kan zeer ontmoedigend zijn. Kundera voert de consequentie dan ook tot het uiterste door: "Wat maar één maal gebeurt, hoeft net zo goed helemaal niet te gebeuren. Als we maar één leven mogen leven, hoeven we net zo goed helemaal niet te leven."

Echt goede literatuur - en goede kunst in het algemeen - heeft toegevoegde waarde omdát zij met haar middelen zulke consequenties tot het uiterste weet te doordenken. Een andere mogelijkheid is juist het onmogelijke onderzoeken. We draaien de zaken om en kijken wat er dan gebeurt. De film Groundhog Day doet dat.

In Groundhog Day (1993) reist weerman Phil Connors (Bill Murray) in gezelschap van cameraman Larry (Chris Elliott) en producer Rita (Andie MacDowell) af naar het stadje Punxsutawney, Pennsylvania om daar verslag te doen van de jaarlijkse Groundhog Day. De groundhog is de bosmarmot, het diertje dat elk jaar op 2 februari 'voorspelt' of het elk jaar door de strenge winter geteisterde stadje zich mag verheugen op een vroege lente. Connors ergert zich aan de kneuterigheid van het evenement en is blij dat hij 's avonds weer naar huis mag. Een sneeuwstorm noopt het team echter in Punxsutawney te overnachten.

De volgende ochtend wordt Connors wakker met hetzelfde liedje op de radio als de dag ervoor, namelijk 'I Got You Babe' van Sonny & Cher. Hij is slechts lichtelijk verbaasd, maar dat verergert als de presentatoren exact hetzelfde commentaar geven als de dag ervoor. Ook buiten is alles identiek: een auto draait de besneeuwde straat in, iemand steekt over. Het is wéér Groundhog Day. Dezelfde als gisteren, welteverstaan.

Connors zit gevangen in een time loop en zal gedurende de film elke keer weer op Groundhog Day wakker worden. Belangrijk voor de thematiek is dat Connors het enige slachtoffer is; de andere mensen hebben nergens weet van. Hij wordt als het ware elke ochtend wakker in een nieuw parallel universum. De film verkent de gevolgen van deze toestand. Connors verkeert vanzelfsprekend eerst in totale verwarring en wanhoop. Na enkele dagen komt hij tot het inzicht dat de situatie waarin hij zich bevindt hem ook ongekende mogelijkheden biedt. Zijn keuzes, beslissingen en daden kan hij toetsen aan die op voorgaande dagen en herstellen in de volgende.

Dit wordt erg mooi inzichtelijk gemaakt aan de hand van Connors' relatie met zijn assistente Rita. Hij begint haar steeds leuker te vinden en tracht haar te versieren. Zijn eerste poging loopt stuk op zijn botheid. Heb je in het 'echte' leven je kansen dan voorgoed vergooid, Connors heeft de mogelijkheid van zijn fouten te leren. Zo zien we hem elke dag steeds verder geraken in zijn versierpogingen. Rita is hard to get, maar Connors heeft de tijd aan zijn zijde en houdt vol.

Al gauw dringen zich echter de nadelen van de herhaalbaarheid op de voorgrond. Connors dient elke dag weer exact dezelfde handelingen te verrichten in zijn omgang met Rita om op het punt te belanden waar het de vorige keer misging. Dat gaat op den duur vervelen. De sleur breekt door. Connors raffelt handelingen af en strandt soms zelfs eerder dan de dag ervoor.

De verveling wordt een verschrikking en Connors pleegt op verschillende manieren zelfmoord. Na een tijdje krijgt hij meer respect voor de kleinburgerlijke bewoners van het stadje en redt hij elke dag levens omdat hij weet welke ongelukken er op welk tijdstip op welke plaats zullen plaatsvinden. Een zwerver sterft echter elke dag door zijn hoge ouderdom. Dit sterven kan Connors elke dag weer niet voorkomen en er knapt er iets bij hem. Hij zet al zijn kaarten op Rita en weet haar in bed te krijgen. De volgende ochtend is het eindelijk 3 februari.

Daar eindigt de film. Groundhog Day kent zijn onvolkomenheden - ook als Connors 's ochtends meteen naar het centrum rent komt hij op dezelfde plaatsen dezelfde mensen tegen - maar is zeker een schitterend meesterwerk. De film laat zien dat herhaalbaarheid geen ongecompliceerd beter alternatief is voor de eenmaligheid van het leven. De herhaalbaarheid van Connors' leven is slechts schijn, is in feite een hele serie eenmaligheden. Hij zal Rita elke dag weer opnieuw van voren af aan moeten veroveren. De film voorkomt die kwelling door juist de verovering de doorbreking van de time loop te laten zijn.

Groundhog Day onderzoekt de werkelijkheid door het onmogelijke als mogelijk te verbeelden. De kunst dicteert de werkelijkheid. Nog virtuozer is het wanneer de kunst de werkelijkheid zelfs een stap voor is. Vandaag heeft een rechtbank in Tel Aviv acht jonge neo-nazi's veroordeeld voor gewelddadige aanvallen op o.a. orthodoxe joden. De neo-nazi's blijken zelf joodse tieners te zijn...

In Israël is men vanzelfsprekend geschokt. In Leon de Winters Het recht op terugkeer pleegt een van oorsprong joodse jongen een aanslag op een Israëlische grenspost. De fictie is werkelijkheid geworden.